Ruimte voor rouw en compassie bij burgerinitiatief Villa TrösT

Rouw is geen ziekte of diagnose. Het is iets waar ieder mens op een bepaald moment in het leven mee te maken krijgt. Toch lijken dood, sterven en rouw steeds meer weggestopt in onze samenleving. Dat maakt dat we slecht voorbereid zijn wanneer het verlies zich aandient - en het maakt het moeilijker om er voor elkaar te zijn, om te steunen en gesteund te worden. Onder ouderen dreigt hierdoor extra isolatie, leed en eenzaamheid. Zeker als ze nog op zichzelf wonen. Dit zijn de uitgangspunten van een burgerinitiatief Villa TrösT in Dordrecht, dat bestaat sinds 2020.

Compassie genereren

Villa TrösT is opgezet met als doel compassie te genereren voor (oudere) mensen die rouw en verlies meemaken. Het initiatief sluit aan bij het gedachtegoed van een compassionate community: een gemeenschap waarin wordt gekeken naar wat de omgeving zelf kan bieden – op het niveau van buurt, wijk of stad – aan zorg, aandacht en steun.

Anne Goossensen zette als vrijwilliger het innovatieve vrijwilligersinitiatief Villa TrösT Drechtsteden op in haar eigen wijk: een plek waar rouwenden ondersteuning vinden binnen een burgers-voor-burgers concept. Goossensen, hoogleraar Luisteren en kwaliteit van samenleven aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht en lector Zorg rond het levenseinde bij Hogeschool Avans: ‘Een van de belangrijkste uitgangspunten van Villa TrösT is het bieden van een veilige, aandachtige omgeving - een cocon van warmte - waar mensen in rouw zich kunnen terugtrekken en zich gezien en gehoord weten. Dit gebeurt door te luisteren op een manier die heilzaam is bij verdriet en verlies.’

Volgens Goossensen is onze cultuur momenteel weinig rouwsensitief, wat ertoe leidt dat mensen zich in hun rouw vaak extra eenzaam voelen. ‘Met Villa TrösT hebben we een plek gecreëerd waar juist wél ruimte is voor rouw, en waar mensen zich gedragen weten in een gemeenschap van compassie. Villa TrösT is een warme, veilige plek - een cocon van aandacht - waar mensen die met rouw te maken hebben tot rust kunnen komen en zich gehoord voelen. Centraal staat het luisteren op een manier die heilzaam is bij verdriet. Villa TrösT is daarmee een plek waar ruimte is voor verlies, herinnering en verbinding.’

Bezoekers kunnen in Villa TrösT langskomen voor laagdrempelige publieksactiviteiten. Er is ruimte om te praten, maar dat hoeft niet. Ook worden er workshops georganiseerd, rituelen, gezamenlijke maaltijden, concerten en meer. Alles staat in het teken van troost en ontmoeting. Een populaire workshop is bijvoorbeeld het creatief verwerken van ‘dierbare kleding’. Deelnemers werken hier steek voor steek aan hun verlies én aan warme herinneringen. Deze vorm van aandachtig bezig zijn wordt vaak als troostend ervaren.

Gedragen door vrijwilligers

Het initiatief wordt gedragen door een grote groep betrokken vrijwilligers. Zij worden getraind in luister-expertise en ondersteund om hun rol met zorg en aandacht te vervullen. Deelnemers omschrijven Villa TrösT als een warm bad: ‘Iedereen snapt je, iedereen heeft zijn eigen verdriet.’
Villa TrösT is gevestigd op begraafplaats Essenhof in Dordrecht, waarmee het een extra dimensie toevoegt aan de bestaande voorzieningen rond afscheid en herinnering. Het is een inspirerend voorbeeld van hoe burgers samen verantwoordelijkheid nemen voor kwetsbaarheid in de samenleving, en hoe steun uit de gemeenschap kan bijdragen aan een meer rouwsensitieve cultuur.

Hobbels genomen

In de afgelopen jaren heeft  Villa TrösT diverse hobbels genomen. Villa TrösT is een stichting zonder betaalde coördinator. Veel burgers willen bijdragen en brengen ook hun passies en beperkingen mee. Dit leverde ontwikkelvragen, dilemma’s en gedragscodes op. Ook de beoogde samenwerking met huisartsen, POH’s, het sociaal domein, zelfstandige rouwcoaches en andere vrijwilligersorganisaties (hospices, inloophuis voor mensen met kanker) leverde kansen en hobbels op. Hier zijn verschillende acties op ingezet. 

Netwerk voor Compassionate Communities

De geleerde lessen van Villa TrösT worden gedeeld in het Vlaams-Nederlands Lerend Netwerk voor Compassionate Communities, dat vier keer per jaar bij elkaar komt. (De eerstvolgende bijeenkomst is op 15 mei, red.)

Het doel van dit kennisnetwerk is om gemeenschapswijsheid, vrijwillige inzet en zorg te versterken voor stervende mensen en hun naasten, zodat zij zich beter voelen. Dit netwerk is er voor initiatieven, gemeenten en (kennis)organisaties in Vlaanderen en Nederland die te maken hebben met ernstige ziekte, dood of verlies. De focus is gericht op het versterken van zorgzame gemeenschappen en buurtinitiatieven. De betrokkenen leren van elkaar en inspireren elkaar. 

In het netwerk komen uiteenlopende vragen aan de orde, zoals: hoe starten we deze initiatieven, hoe passen ze in het bestaande zorgaanbod, en hoe zorgen we dat ze blijven bestaan? Het netwerk heeft de volgende uitgangspunten: 

• Het Vlaams Nederlands Lerend Netwerk Compassionate Communities is gericht op samen leren over compassie en verbinding in (burger)gemeenschappen.
• Een compassievolle gemeenschap (compassionate community) erkent dat zorg voor elkaar in tijden van crisis en verlies niet alleen een taak is voor gezondheids- en sociale diensten, maar ieders verantwoordelijkheid is.
• Het Lerend Netwerk staat open voor alle initiatiefnemers, vrijwilligers en coördinatoren van (kennis)organisaties. Ook beleidsmedewerkers en onderzoekers zijn van harte welkom om betrokken te raken op deze praktijken.
• Het netwerk werkt vanuit de ‘social movement-principes’: goede ideeën verspreiden zich als een lopend vuurtje. Het geraakt worden in ‘wat er op het spel staat’ maakt belangrijk onderdeel uit van het leren en de verspreiding. Evenals het vertellen van verhalen.

Kwaliteit van luisteren is essentieel
Bij het verbeteren van de zorg voor ouderen die (langer) thuis wonen en het versterken van de samenwerking tussen het zorg- en sociaal domein, bestaat volgens Anne Goosensens het risico dat de nadruk te eenzijdig op instrumentele interventies komt te liggen - zoals checklists, toolboxen, gesprekskaarten of stappenplannen. ‘De échte uitdaging ligt in het expliciet maken en versterken van de relationele dimensie. De kwaliteit van luisteren binnen burger- en vrijwilligersinitiatieven is daarbij een essentieel en krachtig thema. Een zorgzame luisterhouding inspireert vrijwilligers, versterkt hun betrokkenheid en laat hen direct de impact van hun inzet ervaren. Juist in de samenwerking tussen vrijwilligers, zorgprofessionals en sociaal werkers is het waardevol om stil te staan bij de kwaliteit van luisteren. Het bevordert wederzijds begrip voor elkaars perspectieven en draagt zo bij aan betere afstemming, meer werkplezier en vooral: betere ondersteuning voor de doelgroep.’

Vanuit de zorgethiek is er volgens Goosensens veel waardevol werk verricht om de relationele dimensie van zorg theoretisch te onderbouwen én praktisch toepasbaar te maken. ‘Het lectoraat Zorg rond het levenseinde van Avans Hogeschool bouwt hierop voort: we maken deze inzichten tastbaar, toepasbaar en zichtbaar in de praktijk.’

• Heb jij interesse in betekenisvolle zorg en wil je meedenken, meewerken of mee-ontwikkelen? Sluit je aan - jouw perspectief en betrokkenheid maken het verschil. Meld je bij Anne Goossensen, hoogleraar Luisteren en kwaliteit van samenleven aan de Universiteit voor Humanistiek in Utrecht en lector Zorg rond het levenseinde bij Hogeschool Avans, ma.goossensen@avans.nl.
• Op 18 juni is in Maarssen een speciaal Luisterfestival.