‘Ouder worden gaat over een avontuurlijk en kronkelig pad’

‘Toen de kunstenaar Matisse niet meer kon schilderen, is hij gaan knippen en plakken. Zelf vind ik dat zijn mooiste werk. Ik zag eerst iemand die wankelt, terwijl Matisse iemand afbeeldde die danst. De manier waarop je kijkt bepaalt wat je ziet.’ Met deze openingszinnen raakt Suzanne Biewinga, die begin dit jaar als zeventigjarige promoveerde, meteen de kern van haar betoog.

Biewinga schetst hoe pakweg de afgelopen 200 jaar de buitenkant van ouder worden is verbeeld en toont daarbij een aantal plaatjes van op- en neergaande levenstrappen. ‘In de negentiende eeuw werd de weg naar boven vol activiteit afgebeeld. Na de top deden mensen niets meer, behalve steeds krommer gebogen naar beneden lopen.’ Halverwege de twintigste eeuw veranderde het beeld: toen was er na de top een ouderdomsuitkering, maar ook een afgrond vol ledigheid en de wens om jong te blijven, verbeeld door een sombere man in een zwembroek onder een palmboom. En recent is het beeld weer gekanteld, en gaat de weg stapsgewijs via rollator en rolstoel naar beneden. Inclusief de optie om er ergens op die weg naar het einde tussenuit te stappen. ‘Maar zowel het beeld van het voortschrijdende verlies als dat van de eeuwige jeugd doen geen recht aan hoe mensen zelf hun eigen ouder worden ervaren. Als je ouder wordt, ben je van alles. Maar één ding niet, namelijk jong. Ouder worden kan prachtig zijn, maar ook zwaar, voor de meeste mensen is het allebei.’

De binnenkant van ouder worden

Voor haar promotieonderzoek voerde Biewinga in haar filosofiewerkplaats 92 groepsgesprekken met ouderen over hun ervaringen. Ze sprak met hen over de binnenkant van het ouder worden en de deelnemers maakten daar ook tekeningen bij. Een daarvan verbeeldt het mooie én het zware van ouder worden als ‘een ongewis, avontuurlijk, veelzijdig en kronkelig pad. Mensen blijven groeien, niemand is meer hetzelfde als vijf jaar geleden. Wat je nodig hebt is de mentale kracht van de ontdekkingsreiziger.’ Op basis van alle gesprekken in haar werkplaats, plus de inzichten van klassieke filosofen als Socrates en Cicero en hun hedendaagse collega’s als Foucault en Nussbaum, ontrafelde Biewinga deze mentale kracht en weet ze die vrij concreet te verwoorden: ‘Het gaat over levensmoed, praktische wijsheid door levenservaring, behoud van je gevoel van eigenwaarde, interesse in anderen en omgaan met grenzen. De grenzen heb je te aanvaarden. Maar die kun je soms ook verleggen, tot op het allerlaatst. Al geef je maar een knipoog of een duimpje omhoog.’

Geen grote gebaren

Krijn van Beek, de voorzitter van de Werkplaatsen Sociaal Domein, had bij zijn introductie de publieksversie van Biewinga’s proefschrift, het boek Ouder worden als ervaring ‘spectaculair’ genoemd. En het verhaal dat Biewinga er vandaag bij vertelt is dat ook, zonder dat ze er grote gebaren of woorden voor nodig heeft. Hoewel ze aangeeft dat ze zelf weg wil blijven van beleidsaanbevelingen op basis van haar filosofische proefschrift, nemen de deelnemers haar inzichten de rest van de dag zeker mee in de twee workshoprondes, een postersessie en een afsluitende deep dive. De hoofdvraag waarop ze een antwoord zoeken: hoe kan het ervaringsperspectief van ouderen meer structureel ingezet kan worden?

Onuitgesproken ervaringen

Bij een van de workshops gaat het zeker om het ervaringsperspectief van ouderen. Maar hier is de insteek dat zij hun ervaringen nogal eens onuitgesproken laten. Dat bemoeilijkt de samenwerking en het bieden van passende ondersteuning. ‘De meeste ouderen vinden het enorm moeilijk om hun afhankelijkheid te tonen. Zij geven een activiteit bijvoorbeeld liever op dan dat ze hulp vragen om het te blijven doen.’ Dat zegt Mei jet Broers van de werkplaats Sociaal Domein Den Haag & Leiden. ‘De ouderenadviseurs in Oegstgeest merkten ook dat ze vaak te laat ingeschakeld werden, als de situatie al geëscaleerd was. Ze vroegen ons hen te helpen om de vraagverlegenheid bij ouderen bespreekbaar te maken, want ze kwamen er niet doorheen.’ Om die onderzoeksvraag te beantwoorden werkten Broers en haar collega’s samen met ouderen. In de gesprekken met ouderen ontdekten ze dat ouderen hun hulpvragen vaak niet uitspreken omdat zij zich bezwaard voelen. Ze denken dat de familie, vrienden en buren, maar ook de professionals, het te druk hebben.

Kaartspel

Deze inzichten resulteerden in een kaartspel met een veelheid aan huishoudelijke, vrijetijd- en regelactiviteiten. Daar hoort een landkaart bij met gebieden om de activiteiten te plaatsen, zoals ‘doe ik moeiteloos’, ‘doe ik (soms) met moeite’ en ‘doe ik niet (meer)’. Werken met dit kaartspel kan professionals ouderenadviseurs, medewerkers in de huishoudelijke hulp en verpleegkundigen helpen om de onuitgesproken hulpvragen toch boven tafel te krijgen. Een van de deelnemers voegt eraan toe: ‘Dit zou in de privésfeer ook heel goed kunnen werken. Het kan de hulpgéver helpen om het hulpaanbod concreet te maken.’ Een andere deelnemer merkt op dat de vraagverlegenheid versterkt wordt door het idee dat het alleen legitiem is om hulp te vragen als je iets niet (meer) kunt. ‘Maar mijn vader heeft een hekel aan het bed verschonen sinds mijn moeder is overleden. Dat doen wij nu voor hem. Je zou een gebied toe kunnen voegen aan de landkaart, met ‘dit doe ik met tegenzin’.’

Leeftijd valt weg

Bij een van de andere workshops komt het ervaringsperspectief van ouderen rechtstreeks van henzelf. De workshop gaat over OuderWijs – lessen over ouderen gegeven door ouderen – en wordt geleid door Jacqueline van Alphen, die sinds haar pensionering actief is als gastdocent bij Hogeschool Viaa en als co-onderzoeker bij GGD IJsselland. Ze geeft het woord aan haar collega Coby Klomp: ‘Samen met een vaste docent heb ik laatst een les gegeven over hoe je als jongere om kunt gaan met ouderen. Ik ben 75, maar de leeftijd viel helemaal weg, de studenten zeiden dat ze mij helemaal niet als een oudere zagen, we gingen gelijkwaardig met elkaar om.’

Open stellen

OuderWijs speelt zich af bij de opleiding verpleegkunde, legt senioronderzoeker Hanna Klop van het lectoraat zorg en zingeving uit. En de samenwerking met ouderen gaat verder dan de gastlessen. Klop: ‘We betrekken ouderen ook bij de opzet, vorm en de inhoud. Ze denken bijvoorbeeld mee over wie wanneer zal spreken. De betrokken ouderen stelden bijvoorbeeld voor om in duo’s te werken, zodat de druk minder groot is en er rekening gehouden kan worden met kwetsbaarheid of uitval.’ Voor de docenten en onderzoekers betekent het samenwerken met ouderen dat ze soms moeten breken met de vaste gewoontes. ‘Je kunt de inbreng van ouderen voor kennisgeving aannemen. Maar je kunt je ook open stellen en dan kan hun kennis ertoe leiden dat je project of je lesinhoud anders wordt dan je zelf bedacht had. Wij hebben door hun inbreng bijvoorbeeld een les over intimiteit en seksualiteit bij ouderen toegevoegd.’

Omdraaien

Na de twee workshopsrondes duiken de deelnemers nog één keer met een groep een werkruimte in. Dit keer om de bevindingen van de hele dag te bundelen voor ofwel het onderwijsveld, de praktijk, innovatie of het beleid. Hoe valt de inzet van ervaringskennis van ouderen structureel te maken? Een aantal gedachten en mechanismes lijkt universeel voor de verschillende velden, zoals dé oudere bestaat niet, aansluiten bij wat al bestaat en wederkerigheid. Datzelfde geldt voor ‘omdraaien: niet ouderen betrekken bij ons project, maar zelf betrokken raken bij de leefwereld van ouderen.’ Maar met stip op nummer één staat toch wel ‘niet praten óver, maar met ouderen’. Dat is vandaag alvast zeer goed gelukt.

Open afbeelding in een nieuw tabblad.

Tekst: Tea Keijl